Son günlerde, geçtiğimiz tarihlerde duymadığımız kadar, Merkez Bankası ve Banka Başkanının ismini duyar olduk! Neden acaba? Sanki hükümet başkanı konumundalar! Parayı yönetmek, devleti yönetmekle eş değer olduğu için olabilir mi? Peki, Merkez Bankası nedir? Merkez Bankası nasıl kurulur? Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası ne zaman kurulmuştur? Görev ve yetkileri nelerdir, kabaca izah etmeye çalışalım!
Merkez Bankası, bir ülkenin para ve banka sistemini kontrolle görevlendirilmiş bir kurum, bankaların bankası ve son başvuru merciidir! Merkez Bankası adıyla anılmaları; para ve banka işlerinde diğer bankaların merkezini oluşturması ve bir merkezden yönlendirilmelerinden ileri gelmektedir!
Dünya savaşlarından sonraki süreçte, savaş borçlarının silinmesine karşılık, ABD ve İngiltere Merkez Bankalarının PARA basma yetkisini, dünyanın PARA babaları tarafından talep edildiğini de bir kenara not edelim!
ABD Merkez Bankasının (FED faiz ve para ile ilgili konularda yapacağı bir açıklama, dünya Merkez Bankaları ve piyasalar tarafından merakla beklenmektedir! Neden acaba? ABD’de, para ve faiz konusundaki bir esinti az gelişmiş ülkelerde fırtınaya sebebiyet vermektedir! Peki, neden?
Merkez Bankaları ekonomik gelişmeye bağlı olarak ortaya çıkmıştır! Modern anlamda merkez bankalarının doğuşu ve gelişmesi, bankacılığın gelişmesinden sonra olmuş ve 19. Yüzyılda kurulmuştur!
Merkez Bankalarının gelişimi, madeni para sisteminin önemini yitirmesi ve ticari bankaların para yaratma işlevlerinin ön plana çıkmasıyla paralellik göstermektedir! Para politikasının toplam talebin belirlenmesinde, önemli bir rol oynadığı konusundaki görüş birliğinin artmasına bağlı olarak konjonktür dalgalanmalarının istikrar ve enflasyon oranını içeren ekonominin yönetiminde merkez bankasının önemi artmıştır!
Merkez Bankaları öncelikle ticaret ve endüstrinin yardımına koşmak ve devlete ödünç para vermek için kurulmuştur! Bununla birlikte banknot ve kâğıt para rejimine geçildikten sonra, para yaratma iktidarı kavramı doğmuştur! Para iktidarı, temel bir iktidardır!
Hükümetler merkez bankasını, bankacılık sistemi ve para arzını yönetmesi için kurmuştur! Merkez bankalarına verilen vekâlet anayasal olmadığından kaynaklı, merkez bankaları politik bir arenada faaliyet göstermek ve özerk olsalar bile, kanun koyucu veya hükümetlerin baskısı altında kalmaktadır!
Türkiye’de bir ulusal merkez bankası kurulması fikri, 1923 yılında toplanan Türkiye İktisat Kongresinde ele alınmıştır! Kongrede, bir taraftan devletin bankacılık politikasını belirleyecek, diğer taraftan banknot ihracı ile devlet kredisini tanzim edecek bir merkez bankası oluşturulması üzerinde durulmuştur!
Ulusal bankacılık hareketinin ortaya çıkmasındaki temel neden, ülke içinde birikmekte olan sermayeyi yabancı ve azınlık bankalarının elinden kurtarmak ve bu sermayeyi ulusal ticareti geliştirmek amacıyla kullanmaktır!
Yürürlükte bulunan Merkez Bankası Kanunu; Türkiye’de banknot ihracı imtiyazına münhasıran sahip, Kanunda yazılı görev ve yetkileri haiz olmak üzere Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası unvanı altında anonim şirket olarak kurulmuştur!
Merkez Bankası, ekonomik alanda kamusal görev yerine getiren, devletin para ve kredi politikasının yürütülmesinde önemli role sahip, kamu kesiminde yer alan ve özel hukuk hükümlerine tabi bir kamu tüzel kişiliktir!
Farklı ülkelerin Merkez Bankası kanunları dikkate alınarak, bir kanun tasarısı hazırlanmış ve Mart 1930’da Bakanlar Kurulu’nda görüşüldükten sonra, tasarı 11 Haziran 1930 tarihinde TBMM’den geçerek yasalaşmıştır!
30 Haziran 1930 tarihinde resmi gazetede yayımlanan 1715 sayılı Kanun ile T.C. Merkez Bankası kurulmuş ve bu banka 3 Ekim 1931 tarihinde fiilen çalışmaya başlamıştır! T.C. Merkez Bankası; Merkez Bankası Kanunu ile düzenlenen görev ve sorumlulukları şu şekildedir!
1 – Fiyat İstikrarı; Merkez Bankasının temel amacı, fiyat istikrarını sağlamaktır! Fiyat istikrarı ile ekonomik kararlarda dikkate almayı gerektirmeyecek ölçüde düşük bir enflasyon oranı kastedilmektedir! Banka, bu amaç doğrultusunda uygulayacağı para politikasını ve kullanacağı araçları doğrudan kendisi belirler, bir başka deyişle araç bağımsızlığına sahiptir!
2 – Finansal İstikrar; Merkez Bankası için destekleyici amaç özelliğine sahiptir! Bu kapsamda Banka, Türkiye’deki finansal sistemin istikrarı için para ve döviz piyasaları ile ilgili düzenleyici önlemleri almakla sorumludur!
3 – Döviz Kuru Rejimi; Ülkemizdeki döviz kuru rejimini Hükümet ile birlikte belirlemek, biçimlendirmek ve uygulamak; Bankanın bir diğer görevidir! Bunun yanında, Türkiye’deki altın ve döviz rezervlerini saklamak ve ülke menfaatleri doğrultusunda yönetmekten sorumlu kurum, yine Merkez Bankasıdır!
4 – Banknot Basma ve İhraç İmtiyazı; Türkiye Cumhuriyeti Anayasası’nın 87. maddesine göre para basma yetkisi Türkiye Büyük Millet Meclisine (TBMM) aittir! Ancak TBMM, banknot basma ve ihraç yetkisini süresiz olarak Merkez Bankasına devretmiştir!
5 – Ödeme Sistemleri; Merkez Bankası; fonların ve menkul kıymetlerin güvenli ve hızlı bir şekilde aktarılması ve mutabakatının gerçekleştirilmesi için yeni sistemler kurmak, kurulmuş ve kurulacak sistemlerin kesintisiz işlemesini sağlamak, gözetimini gerçekleştirmek ve gerekli düzenlemeleri yapmakla yükümlüdür!
